ตตฺถ ปภา นิทฺธาวตีติ ตสฺส สรีรโต ปภา นิกฺขมติฯ สรีรปฺปภา ปนสฺส นิจฺจกาลํ ทฺวาทสโยชนปฺปมาณํ ปเทสํ ผริตฺวา ติฏฺฐติฯ ยุคานิ ตานีติ อคฺคสาวกยุคาทีนิ ยุคฬานิฯ สพฺพํ ตมนฺตรหิตนฺติ วุตฺตปฺปการํ สพฺพมฺปิ อนิจฺจมุขํ ปวิฏฺฐํ วินฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ‘‘นนุ ริตฺตกเมว สงฺขารา’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส นนุ ริตฺตกา ตุจฺฉกาเยว สพฺเพ สงฺขาราติ อตฺโถฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ เสสคาถาสุ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อิมสฺส ปน อโนมทสฺสิสฺส ภควโต สนฺติเก สาริปุตฺโต จ มหาโมคฺคลฺลาโน จาติ อิเม ทฺเว อคฺคสาวกา อคฺคสาวกภาวตฺถาย ปณิธานมกํสุฯ อิเมสํ ปน เถรานํ วตฺถุ เจตฺถ กเถตพฺพํฯ มยา คนฺถวิตฺถารภเยน น อุทฺธฏนฺติฯ

อโนมทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต สตฺตโม พุทฺธวํโสฯ

10. ปทุมพุทฺธวํสวณฺณนา

อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต อปรภาเค วสฺสสตสหสฺสายุกา มนุสฺสา อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา ทสวสฺสายุกา หุตฺวา ปุน อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อสงฺเขฺยยฺยายุกา หุตฺวา ปุน ปริหายมานา วสฺสสตสหสฺสายุกา อเหสุํฯ ตถา ปทุโม นาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิฯ โสปิ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา จมฺปกนคเร อสมสฺส นาม รญฺโญ กุเล รูปาทีหิ อสมาย อสมาย นาม อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน จมฺปกุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ ชาเต ปน กุมาเร อากาสโต สกลชมฺพุทีเป สมุทฺทปริยนฺเต ปทุมวสฺสํ นิปติฯ เตนสฺส นามคฺคหณทิวเส นามํ คณฺหนฺตา เนมิตฺตกา จ ญาตกา จ ‘‘มหาปทุมกุมาโร’’ตฺเวว นามมกํสุฯ โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิฯ นนฺทุตฺตร-วสุตฺตร-ยสุตฺตรานามกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ อุตฺตราเทวิปฺปมุขานิ เตตฺติํส อิตฺถิสหสฺสานิ ปจฺจุปฏฺฐิตานิ อเหสุํฯ

อถ มหาสตฺโต อุตฺตราย นาม มหาเทวิยา รมฺมกุมาเร นาม อุปฺปนฺเน จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา อาชญฺญรเถน มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิฯ ตํ ปพฺพชนฺตํ เอกา ปุริสโกฏิ อนุปพฺพชิฯ โส เตหิ ปริวุโต อฏฺฐ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย ธญฺญวตีนคเร สุธญฺญเสฏฺฐิสฺส ธีตาย ธญฺญวติยา นาม ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา มหาสาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย ติตฺถกาชีวเกน ทินฺนา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย คเหตฺวา มหาโสณโพธิํ อุปสงฺกมิตฺวา อฏฺฐตฺติํสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรกํ ปญฺญเปตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา จตุรงฺควีริยํ อธิฏฺฐาย มารพลํ วิธมิตฺวา ตีสุ ยาเมสุ ติสฺโส วิชฺชา สจฺฉิกตฺวา – ‘‘อเนกชาติสํสารํ…เป.… ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา’’ติ (ธ. ป. 153-154) อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุโน อายาจนํ อธิวาเสตฺวา ธมฺมเทสนาย ภาชนภูเต ปุคฺคเล อุปปริกฺขนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิเต โกฏิสงฺเข ภิกฺขู ทิสฺวา ตงฺขเณเยว อนิลปเถน คนฺตฺวา ธญฺญวตีนครสมีเป ธนญฺชยุยฺยาเน โอตริตฺวา เตหิ ปริวุโต เตสํ มชฺเฌ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิฯ ตทา โกฏิสตานํ อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[1]

‘‘อโนมทสฺสิสฺส อปเรน, สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม;

ปทุโม นาม นาเมน, อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลฯ

[2]

‘‘ตสฺสาปิ อสมํ สีลํ, สมาธิปิ อนนฺตโก;

อสงฺเขฺยยฺยํ ญาณวรํ, วิมุตฺติปิ อนูปมาฯ

[3]

‘‘ตสฺสาปิ อตุลเตชสฺส, ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเน;

อภิสมยา ตโย อาสุํ, มหาตมปวาหนา’’ติฯ

ตตฺถ อสมํ สีลนฺติ อญฺเญสํ สีเลน อสทิสํ, อุตฺตมํ เสฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ สมาธิปิ อนนฺตโกติ สมาธิปิ อปฺปเมยฺโย, ตสฺส อนนฺตภาโว โลกวิวรณยมกปาฏิหาริยาทีสุ ทฏฺฐพฺโพฯ ญาณวรนฺติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, อสาธารณญาณานิ วาฯ วิมุตฺติปีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติปิ ภควโตฯ อนูปมาติ อุปมาวิรหิตาฯ อตุลเตชสฺสาติ อตุลญาณเตชสฺสฯ ‘‘อตุลญาณเตชา’’ติปิ ปาโฐฯ

ตสฺส ‘‘ตโย อภิสมยา’’ติ อิมินา อุตฺตรปเทน สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ มหาตมปวาหนาติ มหาโมหวินาสกา, โมหนฺธการวิทฺธํสกาติ อตฺโถฯ

อถาปเรน สมเยน ปทุโม ภควา อตฺตโน กนิฏฺฐภาตรํ สาลกุมารญฺจ อุปสาลกุมารญฺจ ญาติสมาคเม สปริวาเร ปพฺพาเชตฺวา เตสํ ธมฺมํ เทเสนฺโต นวุติ โกฏิโย ธมฺมามตํ ปาเยสิฯ ยทา ปน รมฺมตฺเถรสฺส ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา อสีติโกฏีนํ ตติโย อภิสมโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[4]

‘‘ปฐมาภิสมเย พุทฺโธ, โกฏิสตมโพธยิ;

ทุติยาภิสมเย ธีโร, นวุติโกฏิมโพธยิฯ

[5]

‘‘ยทา จ ปทุโม พุทฺโธ, โอวที สกมตฺรชํ;

ตทา อสีติโกฏีนํ, ตติยาภิสมโย อหู’’ติฯ

ยทา ปน สุภาวิตตฺโต นาม ราชา ปทุมสฺส พุทฺธสฺส พุทฺธปทุมวทนสฺส สนฺติเก โกฏิสตสหสฺสปริวาโร เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิโต, ตสฺมิํ สนฺนิปาเต ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปน ปฐโม สนฺนิปาโต อโหสิฯ

อถาปเรน สมเยน มหาปทุโม มุนิวสโภ อุสภสมคตี อุสภวตีนครํ อุปนิสฺสาย วสฺสํ อุปคญฺฉิฯ นครวาสิโน มนุสฺสา ภควนฺตํ ทสฺสนกามา อุปสงฺกมิํสุฯ เตสํ ภควา ธมฺมํ เทเสสิฯ ตตฺถ จ พหโว มนุสฺสา ปสนฺนจิตฺตา ปพฺพชิํสุฯ ตโต ทสพโล เตหิ จ อญฺเญหิ จ ตีหิ ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ สทฺธิํ วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสิฯ โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เย ปน ตตฺถ น ปพฺพชิํสุ, เต กถินานิสํสํ สุตฺวา ปาฏิปเท ปญฺจสุ มาเสสุ ปญฺจานิสํสทายกํ กถินจีวรมทํสุฯ ตโต ตํ ภิกฺขู ธมฺมเสนาปติํ อคฺคสาวกํ วิสาลมติํ สาลตฺเถรํ กถินตฺถารตฺถํ ยาจิตฺวา กถินจีวรํ ตสฺสาทํสุฯ เถรสฺส กถินจีวเร กยิรมาเน ภิกฺขู สิพฺพเน สหายกา อเหสุํฯ ปทุโม ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ สูจิจฺฉิทฺเท สุตฺตานิ อาวุนิตฺวา อทาสิฯ นิฏฺฐิเต ปน จีวเร ภควา ตีหิ ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ จาริกํ ปกฺกามิฯ

อถาปเรน สมเยน สีหวิกฺกนฺตคามี ปุริสสีโห วิย พุทฺธสีโห โคสิงฺคสาลวนสทิเส ปรมสุรภิกุสุมผลภารวินมิตสาขาวิฏเป วิมลกมลกุวลยสมลงฺกเต สิสิรมธุรวาริวาเหน ปริปูริเต รุรุ-จมร-สีห-พฺยคฺฆ-อช-หย-ควย-มหิํสาทิ วิวิธมิคคณวิจริเต สุรภิกุสุมคนฺธาวพทฺธหทยาหิ ภมรมธุกรยุวตีหิ อนุภูตปฺปจาราหิ สมนฺตโต คุมฺพคุมฺพายมาเน ผลรสปมุทิตหทยาหิ กากลิสทิสมธุรวิรุตาหิ โกกิลวธูหิ อุปคียมาเน ปรมรมณีเย วิวิตฺเต วิชเน โยคานุกูเล ปวเน วสฺสาวาสมุปคญฺฉิฯ ตสฺมิํ วิหรนฺตํ สปริวารกํ ทสพลํ ตถาคตํ ธมฺมราชํ พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา มนุสฺสา ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา ปสีทิตฺวา เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิํสุฯ ตทา ทฺวีหิ ภิกฺขุสตสหสฺเสหิ ปริวุโต ปวาเรสิฯ โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[6]

‘‘สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ, ปทุมสฺส มเหสิโน;

โกฏิสตสหสฺสานํ, ปฐโม อาสิ สมาคโมฯ

[7]

‘‘กถินตฺถารสมเย, อุปฺปนฺเน กถินจีวเร;

ธมฺมเสนาปติตฺถาย, ภิกฺขู สิพฺพิํสุ จีวรํฯ

[8]

‘‘ตทา เต วิมลา ภิกฺขู, ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา;

ตีณิ สตสหสฺสานิ, สมิํสุ อปราชิตาฯ

[9]

‘‘ปุนาปรํ โส นราสโภ, ปวเน วาสํ อุปาคมิ;

ตทา สมาคโม อาสิ, ทฺวินฺนํ สตสหสฺสิน’’นฺติฯ

ตตฺถ กถินตฺถารสมเยติ กถินจีวรตฺถรณสมเยฯ ธมฺมเสนาปติตฺถายาติ ธมฺมเสนาปติสาลตฺเถรตฺถํฯ อปราชิตาติ น ปราชิตา, วิภตฺติโลโป ทฏฺฐพฺโพฯ โสติ โส มหาปทุโมฯ ปวเนติ มหาวเนฯ วาสนฺติ วสฺสาวาสํฯ อุปาคมีติ อุปาคโตฯ ทฺวินฺนํ สตสหสฺสินนฺติ ทฺวินฺนํ สตสหสฺสานํฯ ‘‘ตทา อาสิ สมาคโม’’ติปิ ปาโฐ ยทิ อตฺถิ สุนฺทโร ภเวยฺยฯ

ตทา ตถาคเต ตสฺมิํ วนสณฺเฑ วสนฺเต อมฺหากํ โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺตาหํ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชิตฺวา นิสินฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต หุตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา สญฺชาตปีติโสมนสฺโส ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณํ ปีติํ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชีวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ปยิรุปาสมาโน อฏฺฐาสิฯ อถ สตฺถา ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย นรสีโห สีหํ โอโลเกตฺวา – ‘‘ภิกฺขุสงฺเฆปิสฺส จิตฺตปฺปสาโท โหตูติ สงฺโฆ อาคจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิฯ อเนกโกฏิภิกฺขู ตาวเทว อาคญฺฉิํสุฯ สีโห สงฺเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทสิฯ อถ สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ โอโลเกตฺวา – ‘‘อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากาสิฯ เตน วุตฺตํ –

[10]

‘‘อหํ เตน สมเยน, สีโห อาสิํ มิคาธิภู;

ปวิเวกมนุพฺรูหนฺตํ, ปวเน อทฺทสํ ชินํฯ

[11]

‘‘วนฺทิตฺวา สิรสา ปาเท, กตฺวาน ตํ ปทกฺขิณํ;

ติกฺขตฺตุํ อภินาทิตฺวา, สตฺตาหํ ชินมุปฏฺฐหํฯ

[12]

‘‘สตฺตาหํ วรสมาปตฺติยา, วุฏฺฐหิตฺวา ตถาคโต;

มนสา จินฺตยิตฺวาน, โกฏิภิกฺขู สมานยิฯ

[13]

‘‘ตทาปิ โส มหาวีโร, เตสํ มชฺเฌ วิยากริ;

อปริเมยฺยิโต กปฺเป, อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติฯ

[14]

‘‘ปธานํ ปทหิตฺวาน…เป.… เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํฯ

[15]

‘‘ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา, ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยิํ;

อุตฺตริํ วตมธิฏฺฐาสิํ, ทสปารมิปูริยา’’ติฯ

ตตฺถ ปวิเวกมนุพฺรูหนฺตนฺติ นิโรธสมาปตฺติํ สมาปนฺนนฺติ อตฺโถฯ ปทกฺขิณนฺติ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวาฯ อภินาทิตฺวาติ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวาฯ อุปฏฺฐหนฺติ อุปฏฺฐหิํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ วรสมาปตฺติยาติ นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวาฯ มนสา จินฺตยิตฺวานาติ ‘‘สพฺเพปิ ภิกฺขู อิธ อาคจฺฉนฺตู’’ติ มนสาว จินฺเตตฺวาฯ สมานยีติ สมาหริฯ

ตสฺส ปน ปทุมสฺส ภควโต จมฺปกํ นาม นครํ อโหสิฯ อสโม นาม ราชา ปิตา อโหสิ, มาตาปิ ตสฺส อสมา นาม, สาโล จ อุปสาโล จ ทฺเว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺฐาโก, ราธา จ สุราธา จ ทฺเว อคฺคสาวิกา, มหาโสณรุกฺโข โพธิ, อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, อายุ วสฺสสตสหสฺสํ อโหสิ, รูปาทีหิ คุเณหิ อนุตฺตรา อุตฺตรา นามสฺส อคฺคมเหสี, รมฺมกุมาโร นามสฺส อติรมฺโม ตนโย อโหสิฯ เตน วุตฺตํ –

[16]

‘‘จมฺปกํ นาม นครํ, อสโม นาม ขตฺติโย;

อสมา นาม ชนิกา, ปทุมสฺส มเหสิโนฯ

[21]

‘‘สาโล จ อุปสาโล จ, อเหสุํ อคฺคสาวกา;

วรุโณ นามุปฏฺฐาโก, ปทุมสฺส มเหสิโนฯ

[22]

‘‘ราธา เจว สุราธา จ, อเหสุํ อคฺคสาวิกา;

โพธิ ตสฺส ภควโต, มหาโสโณติ วุจฺจติฯ

[24]

‘‘อฏฺฐปณฺณาสรตนํ, อจฺจุคฺคโต มหามุนิ;

ปภา นิทฺธาวตี ตสฺส, อสมา สพฺพโต ทิสาฯ

[25]

‘‘จนฺทปฺปภา สูริยปฺปภา, รตนคฺคิมณิปฺปภา;

สพฺพาปิ ตา หตา โหนฺติ, ปตฺวา ชินปภุตฺตมํฯ

[26]

‘‘วสฺสสตสหสฺสานิ , อายุ วิชฺชติ ตาวเท;

ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส, ตาเรสิ ชนตํ พหุํฯ

[27]

‘‘ปริปกฺกมานเส สตฺเต, โพธยิตฺวา อเสสโต;

เสสเก อนุสาสิตฺวา, นิพฺพุโต โส สสาวโกฯ

[28]

‘‘อุรโคว ตจํ ชิณฺณํ, วทฺธปตฺตํว ปาทโป;

ชหิตฺวา สพฺพสงฺขาเร, นิพฺพุโต โส ยถา สิขี’’ติฯ

ตตฺถ รตนคฺคิมณิปฺปภาติ รตนปฺปภา จ อคฺคิปฺปภา จ มณิปฺปภา จฯ หตาติ อภิภูตาฯ ชินปภุตฺตมนฺติ ชินสฺส สรีรปฺปภํ อุตฺตมํ ปตฺวา หตาติ อตฺโถฯ ปริปกฺกมานเสติ ปริปกฺกินฺทฺริเย เวเนยฺยสตฺเตฯ วทฺธปตฺตนฺติ ปุราณปตฺตํฯ ปาทโป วาติ ปาทโป วิยฯ

สพฺพสงฺขาเรติ สพฺเพปิ อชฺฌตฺติกพาหิเร สงฺขาเรฯ ‘‘หิตฺวา สพฺพสงฺขาร’’นฺติปิ ปาโฐ, โสเยวตฺโถฯ ยถา สิขีติ อคฺคิ วิย นิรุปาทาโน นิพฺพุติํ สุคโต คโตติฯ เสสเมตฺถ คาถาสุ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติฯ

ปทุมพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต อฏฺฐโม พุทฺธวํโสฯ

11. นารทพุทฺธวํสวณฺณนา

ปทุมพุทฺเธ ปน ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต วสฺสสตสหสฺสายุกา มนุสฺสา อนุกฺกเมน ปริหายมานา ทสวสฺสายุกา อเหสุํฯ ปุน วฑฺฒิตฺวา อสงฺเขฺยยฺยายุกา หุตฺวา ปริหายมานา นวุติวสฺสสหสฺสายุกา อเหสุํฯ ตทา ทสพลธโร เตวิชฺโช จตุเวสารชฺชวิสารโท วิมุตฺติสารโท นารโท นาม นรสตฺตุตฺตโม สตฺถา โลเก อุทปาทิฯ โส จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา ธญฺญวตี นาม นคเร สกวีริยวิชิตวาสุเทวสฺส สุเทวสฺส นาม รญฺโญ กุเล อคฺคมเหสิยา นิรูปมาย อโนมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิํ อคฺคเหสิฯ โส ทสนฺนํ มาสานํ อจฺจเยน ธนญฺชยุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิฯ นามคฺคหณทิวเส ปน นามกรเณ กยิรมาเน สกลชมฺพุทีเป มนุสฺสานํ อุปโภคกฺขมานิ อนุรูปานิ อาภรณานิ อากาสโต กปฺปรุกฺขาทีหิ ปติํสุฯ เตนสฺส นรานํ อรหานิ อาภรณานิ อทาสีติ ‘‘นารโท’’ติ นามํ อกํสุฯ

โส นววสฺสสหสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสิฯ วิชิโต วิชิตาวี วิชิตาภิราโมติ ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย ปาสาทา อเหสุํฯ ตสฺส นารทกุมารสฺส กุลสีลาจารรูปสมฺปนฺนํ มโนนุกูลํ วิชิตเสนํ นาม อติวิย ธญฺญํ ขตฺติยกญฺญํ อคฺคมเหสิํ อกํสุฯ ตํ อาทิํ กตฺวา วีสติสหสฺสาธิกํ อิตฺถีนํ สตสหสฺสํ อโหสิฯ